Skąd się wzięło obywatelstwo – i kto dawniej miał do niego prawo?

 

Starożytne korzenie: Polis i Civitas

Idea obywatelstwa – dziś tak oczywista, że niemal niezauważalna – zrodziła się w gwarze i rytmie starożytnych miast-państw, gdzie demokracja i dyscyplina wojskowa nie tylko kształtowały porządek dnia, ale też decydowały o tym, kto był „kimś”, a kto tylko „mieszkańcem”. Greckie polis i rzymska civitas dały światu pierwsze modele tego, co to znaczy należeć – do społeczności, do państwa, do grupy uprzywilejowanych.

Grecja: Przywilej wolnych mężczyzn

W świecie greckim obywatelstwo nie było prawem – było zaszczytem. W starożytnej Grecji koncepcja obywatelstwa była ściśle związana z polis (miastem-państwem). Był to status uprzywilejowany, który nadawał pewne prawa i nakładał obowiązki na swoich posiadaczy. Jednak definicje i praktyki różniły się znacząco między poszczególnymi polis, takimi jak Ateny i Sparta. Ekskluzywność była fundamentem starożytnego obywatelstwa. Nie był to przypadek, lecz celowe działanie mające na celu skoncentrowanie władzy i zasobów w rękach wybranej grupy, zazwyczaj wolnych mężczyzn posiadających majątek. Pierwotnym celem obywatelstwa było zdefiniowanie elity, a nie nadanie powszechnego statusu.

Kto był obywatelem?

W Atenach, po reformach Peryklesa (451 r. p.n.e.), obywatelstwo zarezerwowano wyłącznie dla mężczyzn, których oboje rodzice byli Ateńczykami. Wcześniej wystarczył jeden ateński rodzic – jednak nawet to „ustępstwo” uznano za zbyt szerokie. Obywatele byli często właścicielami ziemi, choć istniały klasy majątkowe, a niższe klasy miały ograniczone prawa.

Równocześnie, po drugiej stronie Półwyspu Peloponeskiego, Sparta rozwijała własny, znacznie bardziej rygorystyczny model. Tu obywatel musiał przejść agoge – surowe wojskowe wychowanie – i wykazać się pochodzeniem od dawnych, czystokrwistych Spartan. Nie było miejsca na przypadkowych kandydatów.

W obu przypadkach obywatelstwo było nie tylko sprawą pochodzenia, ale także majątku i wpływów. Władza w Grecji była skoncentrowana w rękach wolnych, zamożnych mężczyzn – dokładnie tak, jak tego chciano. Nie chodziło o równość, lecz o utrzymanie władzy w rękach tych, którzy mogli na nią sobie pozwolić.

Różnice między Atenami a Spartą oddają też dwa odmienne światy: ateńską demokrację, opartą na aktywnym udziale w życiu publicznym, i spartański totalitaryzm wojskowy, gdzie obywatel był przede wszystkim żołnierzem. Obywatelstwo było lustrzanym odbiciem struktury państwa – politycznej, ekonomicznej i kulturowej.

Kto był wykluczony?

Kobiety: w Atenach nie miały żadnych praw politycznych, choć mogły „przekazywać” obywatelstwo dzieciom jako matki. Spartanki miały więcej swobód: mogły posiadać ziemię, były wykształcone, lecz mimo to nie uczestniczyły w życiu politycznym.

Niewolnicy: Zarówno w Atenach, jak i w Rzymie, niewolnicy byli wykluczeni z obywatelstwa, traktowani jako własność. Istnieje paradoks wolności i niewolnictwa w starożytnej Grecji. Sama koncepcja „obywatela” – osoby wolnej z prawami – została wyostrzona i zdefiniowana na tle powszechnego niewolnictwa. Istnienie dużej populacji niewolników było fundamentalnym elementem, który pomógł sprecyzować i wzmocnić uprzywilejowany status obywatelstwa.

Cudzoziemcy (Metojkowie w Atenach): Choć często bogaci, wykształceni i potrzebni, w Atenach nigdy nie uzyskali pełni praw obywatelskich. Byli gośćmi, nigdy gospodarzami.

Biedni: Nawet w Atenach, gdzie rozwinęła się demokracja, najubożsi mieli ograniczony dostęp do urzędów. W Sparcie ubóstwo mogło oznaczać utratę obywatelstwa – jeśli kogoś nie było stać na opłacenie wspólnej uczty wojskowej, automatycznie spadał do niższego statusu społecznego.

Prawa i obowiązki obywateli

Ateny: Obywatele mieli prawo do głosowania, posiadania własności, ochrony prawnej oraz aktywnego udziału w zarządzaniu miastem – służyli w ławach przysięgłych, piastowali urzędy publiczne i bronili miasta w czasie wojny.

Sparta: Głównym obowiązkiem była służba wojskowa i utrzymanie porządku społecznego. Byli zwolnieni z pracy fizycznej i handlu, ale musieli finansowo wspierać wspólne posiłki (syssitia) i uczestniczyć w Zgromadzeniu.

Rzym: Od Miasta do Imperium

Rzymska koncepcja obywatelstwa (civitas) była niczym rozciągliwy fundament imperium – twardy tam, gdzie trzeba było utrzymać władzę, ale elastyczny tam, gdzie potrzebna była lojalność. Początkowo civitas przysługiwała tylko mieszkańcom Wiecznego Miasta, lecz z biegiem czasu Rzym zrozumiał, że nie trzeba wszystkich podbijać siłą – wystarczy dać im poczucie, że mogą należeć. I tak obywatelstwo stało się jednym z najskuteczniejszych narzędzi polityki zagranicznej w historii.

Zamiast traktować obcych jak wrogów, Rzym coraz częściej proponował im coś znacznie atrakcyjniejszego niż miecz – udział w systemie. To nie była tylko łaska – to była strategia. Bo obywatel rzymski miał powody, by bronić imperium, które uznało go za swojego.

Kluczowym momentem był Edykt Karakalli (Constitutio Antoniniana) z 212 r. n.e., który nadał pełne obywatelstwo rzymskie wszystkim wolnym mężczyznom w imperium, a wolnym kobietom te same prawa co kobietom rzymskim. Choć motywacje cesarza były częściowo finansowe (więcej obywateli = więcej podatków), ten krok zapoczątkował nową erę inkluzyjnego obywatelstwa – choć nadal bardzo zhierarchizowanego.

Jak zostać obywatelem Rzymu?

Dróg było kilka – i nie wszystkie prowadziły przez Rzym:

• Urodzenie: najprostszy sposób: wystarczyło mieć oboje rodziców-obywateli.
• Służba wojskowa: zwłaszcza w siłach pomocniczych (Auxilia), po której często następowało przyznanie obywatelstwa jako nagrody za lojalność.
• Prawo Latyńskie: niektóre miasta prowincjonalne mogły uzyskać status umożliwiający ich mieszkańcom wybieranie urzędników, którzy zyskiwali obywatelstwo rzymskie.
• Wyzwolenie: wyzwolony niewolnik nie stawał się automatycznie pełnoprawnym obywatelem, ale jego dzieci już tak.
• Narzędzie polityki zagranicznej: Rzym często nadawał „mniejsze” formy obywatelstwa (np. prawa latyńskie) koloniom i sojusznikom, co było kluczowym elementem romanizacji i integracji.

Różne typy obywatelstwa i ich przywileje

System obywatelstwa rzymskiego był wielopoziomowy, co pozwalało utrzymać hierarchię i kontrolę:

• Cives Romani – pełnoprawni obywatele, z podziałem na tych z prawem głosu (ius suffragii) i możliwością pełnienia urzędów (ius honorum).
• Latini – posiadali prawa latyńskie, ograniczoną wersję obywatelstwa.
• Socii – sojusznicy Rzymu, z ograniczonymi przywilejami.
• Provinciales i Peregrini – mieszkańcy prowincji i cudzoziemcy, często pozbawieni praw.

Ta złożona drabina była jak społeczna mapa drogowa – im wyżej, tym więcej korzyści, ale także większe poczucie przynależności i lojalności wobec imperium.

Bycie obywatelem Rzymu to nie tylko tytuł – to zestaw konkretnych, cennych praw:

• Prawa polityczne: udział w wyborach, możliwość sprawowania urzędów (choć głównie dla arystokracji).
• Prawa majątkowe i prawne: prawo do własności, zawierania kontraktów, odwoływania się od wyroków, a nawet ochrona przed torturami i samowolnym skazaniem. Obywatel rzymski nie mógł być torturowany ani biczowany, a wyrok śmierci mógł zamienić na dobrowolne wygnanie (z wyjątkiem zdrady).
• Prawa rodzinne: legalne małżeństwo i obywatelstwo dla potomstwa.

Ale nie wszyscy byli równi

Rzymska inkluzywność miała swoje granice:

• Kobiety – choć formalnie obywatelki, nie mogły głosować ani piastować urzędów. Mogły jednak posiadać majątek, rozwodzić się i prowadzić interesy. Były pod opieką pater familias.
• Wyzwoleni – często wykluczeni z kariery politycznej. Ich dzieci dopiero otrzymywały pełnię praw.
• Niewolnicy – nie byli nawet traktowani jako osoby, lecz jako mienie. Nie mieli żadnych praw, choć istniała możliwość wyzwolenia.

Rzymskie obywatelstwo to mistrzowski przykład tego, jak polityczna inkluzja może stać się narzędziem kontroli. Imperium nie rządziło wyłącznie mieczem – rządziło obietnicą przynależności. A ta obietnica – umiejętnie dawkowana i stopniowana – stała się jednym z filarów trwania imperium przez stulecia.

Narodziny mieszczaństwa

Po upadku Cesarstwa Rzymskiego, koncepcja obywatelstwa narodowego w Europie praktycznie zanikła. Zastąpił ją świat feudałów, gdzie twoje miejsce w społeczeństwie zależało nie od przynależności do państwa, ale od twojej relacji z panem i kawałkiem ziemi, który uprawiałeś. Lojalność była osobista, a władza lokalna. Nie było miejsca na poczucie wspólnoty narodowej – liczyły się układy z lokalnym możnowładcą.

Ale miasta rosły. W późnym średniowieczu i w renesansie, wraz z rozwojem handlu, pojawił się nowy gracz: mieszczanin. Nie związany z ziemią, ale z rynkiem. Nie zależny od feudała, ale od prawa miejskiego. W miastach narodził się nowy rodzaj obywatela – człowiek wolny, niezależny ekonomicznie, funkcjonujący w świeckim, dynamicznym świecie kupców i rzemieślników.

To było coś nowego. Status mieszczanina dawał prawo do samorządności i własnych sądów. Miasta stawały się centrami autonomii, gdzie bogacąca się klasa kupiecka zyskiwała władzę i wpływy – nie przez urodzenie, ale przez pieniądze, zawód i organizację. Pojawiło się obywatelstwo miejskie: praktyczne, konkretne i coraz bardziej powiązane z kapitalistyczną rzeczywistością.

Przywileje mieszczan i ich ograniczenia

Bycie mieszczaninem to nie tylko tytuł – to konkretne korzyści. Ucieczka spod jurysdykcji feudała, prawo do prowadzenia handlu, tworzenia cechów, posiadania rynku. Mieszczanie mogli głosować, zasiadać w radach miejskich, a nawet stać na straży porządku jako członkowie straży miejskiej. Wielu było zwolnionych z pańszczyzny, a ich status chroniły przywileje nadane przez króla lub lokalnych władców.

Ale nie każdy, kto mieszkał w mieście, miał takie prawa. I nie każdy, kto handlował, mógł się nimi cieszyć.

Kto mógł zostać mieszczaninem?

Bycie mieszczaninem nie było automatyczne dla każdego mieszkańca miasta. Trzeba było spełnić określone warunki: być pełnoletnim, urodzonym w małżeństwie, wolnym (czyli nie chłopem pańszczyźnianym), najlepiej żonatym i posiadać nieruchomość w mieście. Status można było odziedziczyć, kupić lub uzyskać na podstawie specjalnego zezwolenia.

Wymogi dotyczące uzyskania statusu mieszczanina pokazują, że nawet ta zlokalizowana forma obywatelstwa nie była powszechnie dostępna. Ten zamknięty system tworzył miejską elitę – klasę, która różniła się od zwykłych mieszkańców. Obywatelstwo miejskie oznaczało nie tylko wolność, ale też nowy system wykluczeń. Miasta przestały być tylko miejscem ucieczki od feudalizmu – zaczęły tworzyć własne hierarchie.

Wykluczenia

• Chłopi pańszczyźniani: Byli wykluczeni ze statusu mieszczan.
• Kobiety: Były zazwyczaj wykluczone z piastowania urzędów miejskich.
• „Rezydenci” i „Obcy”: Wiele osób mieszkających w miastach, takich jak pracownicy administracji miejskiej, pracownicy najemni, służba, czeladnicy i uczniowie, nie miało statusu mieszczanina.
• Szlachta i duchowieństwo: Cieszyli się specjalnymi prawami i własną jurysdykcją, co wyłączało ich spod prawa miejskiego.

Narodziny nowoczesnego obywatela

XVIII wiek przyniósł dwie rewolucje, które na zawsze zmieniły rozumienie obywatelstwa: Amerykańską i Francuską. To one położyły podwaliny pod nowoczesną koncepcję obywatelstwa, opartą na ideach wolności, równości i prawach niezbywalnych, w opozycji do absolutystycznych monarchii.

Rewolucja Amerykańska: Wolność i prawa niezbywalne

Gdy kolonie w Ameryce zbuntowały się przeciw koronie brytyjskiej, nie chodziło tylko o podatki. Chodziło o zasadę: rząd ma służyć ludziom, a nie odwrotnie. Rewolucja Amerykańska (1775-1783) była kluczowa dla ukształtowania nowoczesnego obywatelstwa. W Deklaracji Niepodległości (1776) padły słowa, które wybrzmiewają do dziś: „życie, wolność i dążenie do szczęścia” jako prawa, których nie może odebrać żaden władca. Narodziła się republika, w której obywatel nie jest już pionkiem w grze monarchii, ale pełnoprawnym uczestnikiem władzy.

Rewolucja Amerykańska zobowiązała nowy naród do ideałów wolności, równości, praw naturalnych i obywatelskich, czyniąc je podstawą nowego porządku politycznego. Była to pierwsza nacja w czasach nowożytnych, która osiągnęła niepodległość w narodowej wojnie wyzwoleńczej i wyjaśniła swoje cele w deklaracji niepodległości, stając się modelem dla innych ruchów wyzwoleńczych.

Amerykański model obywatelstwa to zerwanie z hierarchią feudalną. Od lojalności wobec króla – do równości wobec prawa. Od statusu poddanego – do roli obywatela w republikańskim projekcie politycznym. Cel obywatelstwa przekształca się z definiowania lojalności wobec suwerena w definiowanie udziału w samorządnym ciele, gdzie prawa są wrodzone, a nie nadane przez monarchę.

Ale był też cień. Konstytucja USA (1788) wpisywała kompromisy z rzeczywistością: osoby zniewolone liczyły się jako „3/5 osoby”, a rasizm i wykluczenie nie zostały wykorzenione. Ideały były jasne, lecz ich zastosowanie – wybiórcze. To pokazuje, że nawet najbardziej przełomowe rewolucje potrafią ulec istniejącym uprzedzeniom i strukturze władzy.

Rewolucja Francuska: Wolność, Równość, Braterstwo

Francja poszła jeszcze dalej. Rewolucja Francuska (1789-1799) była równie przełomowa, promując idee wolności, równości, braterstwa i przekształciła pojęcie obywatelstwa w projekt narodowy. Hasło „Wolność, Równość, Braterstwo” nie tylko obalało monarchię – tworzyło wspólnotę opartą na nowej tożsamości. Obywatel miał być członkiem narodu, a naród – wspólnotą równych wobec prawa. W miejsce poddaństwa i przywilejów klasowych wszedł ideał wspólnego losu i solidarności.

Francuski model różnił się od rzymskiego (imperium) i amerykańskiego (indywidualizm). Tu obywatelstwo stało się narzędziem budowania jedności w zróżnicowanym społeczeństwie. Państwo narodowe miało być silne dzięki obywatelom – nie mimo nich.

 

Zmiany w definicji obywatelstwa i naturalizacji

Pomimo rewolucyjnych ideałów „wolności, równości i braterstwa”, francuskie przepisy dotyczące obywatelstwa szybko stały się bardziej rygorystyczne po początkowym rewolucyjnym zrywie. Początkowo obywatelstwo francuskie można było zdobyć przez małżeństwo, majątek, działalność gospodarczą czy nawet patriotyczną postawę. Ale ten entuzjazm szybko wygasł. Już w XIX wieku pojawiły się twarde kryteria: obywatelstwo przez krew (jus sanguinis), długą rezydencję i biurokratyczne procedury. Emocjonalna więź z Republiką ustąpiła miejsca legalistycznym formułom.

To nie był przypadek. Większość społeczeństw po rewolucjach wraca do bardziej zachowawczych ram. Początkowy idealizm zostaje zastąpiony przez potrzebę kontroli, stabilności, wykluczeń. Rewolucja otwiera drzwi, ale to państwo decyduje, kto przez nie przejdzie.

Rozszerzanie kręgu obywateli

Po rewolucjach XVIII wieku obywatelstwo zaczęło się rozciągać poza wąskie grono uprzywilejowanych. Ale nie był to prosty marsz ku równości – raczej szarpana droga pełna oporu, społecznych buntów i powolnych reform. Każde rozszerzenie kręgu obywateli musiało być wywalczone.

Obywatelstwo z urodzenia

Dziś obywatelstwo przy urodzeniu opiera się głównie na dwóch zasadach:

• Jus Soli (prawo ziemi): urodziłeś się na danym terytorium – to twoje państwo.
• Jus Sanguinis (prawo krwi): masz obywatelstwo rodziców – niezależnie od miejsca urodzenia.

To pozornie techniczne rozróżnienie ma głęboki sens. Pokazuje, jak przeszliśmy od poddaństwa z urodzenia do obywatelstwa jako prawa. W dawnych monarchiach rodziłeś się „wierny królowi” – dziś rodzi się obywatel państwa. To nie tylko semantyka. To zmiana paradygmatu: lojalność wobec osoby została zastąpiona lojalnością wobec wspólnoty politycznej, której jesteś częścią — często bez względu na swoje pochodzenie, religię czy status społeczny.

Obywatelstwo – Koncepcja w ciągłej ewolucji

Historia obywatelstwa to historia walki o to, kto może być „wewnątrz”, a kto zostaje „na zewnątrz”. Od czasów, gdy obywatelami byli wyłącznie właściciele ziemscy, przez średniowiecznych mieszczan, aż po protesty w XX wieku, definicja obywatela była nieustannie przepisywana przez konflikty i kryzysy społeczne.

Każda epoka miała swoje linie demarkacyjne: majątek, płeć, rasa, pochodzenie, lojalność, religia. Przepisy o obywatelstwie kodowały to, czego społeczeństwo się bało i co uważało za normalne. W Grecji – nie miałeś majątku, nie byłeś obywatelem. W Ameryce – nie byłeś biały, nie miałeś pełni praw. W Europie – nie byłeś „swoim”, byłeś „obcym”.

To dlatego obywatelstwo jest tak silnym narzędziem analizy: pokazuje, gdzie biegną granice wspólnoty, kto jest włączany, a kto wykluczany – i dlaczego.

Ideał vs. rzeczywistość

Wielkie deklaracje o równości i uniwersalnych prawach brzmiały pięknie – ale ich realizacja była (i jest) bolesna. Równość nie przychodzi automatycznie z rewolucją czy konstytucją. Wymaga lata walk, masowych protestów, zmian ustawowych i oporu przeciwko systemowi. Czasem brutalnego.

Dopiero dzięki ruchom społecznym – kobiet, osób czarnoskórych, mniejszości etnicznych, imigrantów, klas pracujących – idea obywatelstwa zaczęła zbliżać się do swojej definicji: wspólnota równych praw i obowiązków.

I to jeszcze nie koniec

W świecie globalnych migracji, podwójnych obywatelstw, państw bez terytorium i ludzi bez paszportów, obywatelstwo wciąż się zmienia. To nie zamknięty rozdział, lecz ciągła historia przynależności i walki o uznanie.

Ostatecznie obywatelstwo to nie tylko dokument czy status prawny. To pytanie: do kogo należysz – i kto uważa, że należysz.