Historia gilotyny: Śmierć równa dla wszystkich
Pradzieje gilotyny: prekursorskie urządzenia w Europie
Joseph-Ignace Guillotin – idealista, nie kat
W tym kontekście pojawia się postać doktora Josepha-Ignace’a Guillotina, francuskiego lekarza i członka Zgromadzenia Narodowego. W 1789 roku zaproponował on Zgromadzeniu Narodowemu wprowadzenie jednolitej i humanitarnej metody egzekucji poprzez dekapitację za pomocą „prostej machiny”. Co ciekawe, doktor Guillotin był przeciwnikiem kary śmierci i uważał, że gilotyna jest jedynie krokiem w kierunku jej całkowitego zniesienia. Zaproponował nawet sześć zasad humanitarnego karania. Wbrew powszechnemu mitowi, Joseph-Ignace Guillotin nie zginął pod ostrzem swojego wynalazku, lecz zmarł z przyczyn naturalnych. Później próbował zdystansować się od maszyny, a jego rodzina bezskutecznie wnioskowała o zmianę jej nazwy.
 |
|
Joseph-Ignace Guillotin, pomysłodawca urządzenia do dekapitacji, nazwanego później gilotyną od jego nazwiska
domena publiczna
|
Narodziny maszyny do dekapitacji
Pierwsza egzekucja na gilotynie
Pierwsze oficjalne użycie gilotyny we Francji miało miejsce 25 kwietnia 1792 roku na Nicolasie Jacquesie Pelletierze, skazanym za rabunek i morderstwo. Początkowo maszynę nazywano „louisette” lub „louison” od nazwiska Antoine’a Louisa. Reakcje publiczności na pierwsze egzekucje były mieszane. Od tego momentu gilotyna stała się standardową metodą egzekucji dla wszystkich skazanych na śmierć we Francji.
Gilotyna jako ikona Rewolucji Francuskiej
Gilotyna szybko stała się ikonicznym symbolem Rewolucji Francuskiej, zarówno dla jej zwolenników, jak i przeciwników (zobacz jak wydarzenia prowadzące do rewolucji przyczyniły się do rozpowszechnienia makaroników). Szczególnie ponurą sławę zyskała podczas Reign of Terror (panowania terroru) w latach 1793-1794. Szacuje się, że w tym okresie zgilotynowano około 17 000 osób uznanych za „wrogów rewolucji” , choć inne źródła podają liczby sięgające nawet 35 000-45 000. Zyskała przydomek „narodowej brzytwy”.
Podczas Rewolucji Francuskiej na gilotynie stracono wiele znanych osobistości, w tym króla Ludwika XVI (stracony 21 stycznia 1793 r.), królową Marię Antoninę (16 października 1793 r.). Egzekucje te były wydarzeniami politycznymi i symbolicznymi – upadkiem monarchii i triumfem ludu. Maximilien Robespierre, jeden z architektów Rewolucji Francuskiej i zwolennik użycia gilotyny w czasie tzw. Terroru, sam został jej ofiarą w 1794 roku. Historia zatoczyła krwawe koło. Na gilotynie zginął również Georges Danton i wiele innych znaczących postaci.
 |
| Egzekucja na gilotynie króla Ludwika XVI domena publiczna |
Gilotyna w codziennym życiu i popkulturze rewolucyjnej
Egzekucje na gilotynie stały się makabrycznym, ale popularnym widowiskiem. Tłumy gromadziły się na Place de la Révolution, a sprzedawcy oferowali pamiątki i programy z nazwiskami skazańców. „Tricoteuses„, kobiety, które rzekomo siedziały przy szafocie i dziergały między egzekucjami, stały się niemal legendą. Skazańcy często pozwalali sobie na sarkastyczne uwagi i wygłaszali ostatnie słowa przed śmiercią. Co zaskakujące, miniaturowe gilotyny stały się popularnymi zabawkami dla dzieci. Używano ich do dekapitacji lalek, a nawet małych gryzoni. Niektóre miasta zakazywały tych zabawek, obawiając się ich negatywnego wpływu. Nowatorskie gilotyny znalazły również zastosowanie na stołach wyższych klas jako krajalnice do chleba i warzyw.
Techniczne udoskonalenia gilotyny
Choć wyglądała prosto, gilotyna była dziełem precyzyjnej inżynierii. Składała się z dwóch wysokich drewnianych kolumn połączonych poprzeczką, z wyżłobieniami prowadzącymi ostrze. Głowę skazańca umieszczano w specjalnym otworze bloku, a ciało było przywiązywane, by uniknąć poruszeń. Wczesne wersje mogły mieć pewne niedoskonałości. Z biegiem lat wprowadzano kluczowe ulepszenia. Tobias Schmidt zasugerował skośne ostrze, a w latach 1870-1872 Léon Berger dodał system sprężynowy, mechanizm blokujący i ulepszony mechanizm zwalniający ostrze.
Ostatnie użycie gilotyny
Gilotyna była używana we Francji również w XIX i XX wieku. Została zaadaptowana przez inne kraje, w tym nazistowskie Niemcy. Ostatnia egzekucja na gilotynie miała miejsce w 1977 roku. Hamida Djandoubi został uznany za winnego morderstwa Élisabeth Bousquet i skazany na śmierć. Egzekucję na dziedzińcu więzienia Baumettes w Marsylii przeprowadził Marcel Chevalier, ostatni kat Francji. Cztery lata później, we wrześniu 1981 roku Francja całkowicie zakazała wykonywania kary śmierci, na zawsze porzucając gilotynę.
 |
| Hamida Djandoubi prowadzony na egzekucję na gilotynie ladepeche.fr |
Polski „spadotopór”
Co ciekawe, zdaniem Edwarda Raczyńskiego to w Polsce został wynaleziony i zastosowany mechanizm podobny do gilotyny. Jako dowód przedstawiał pochodzącą z XV lub XVI wieku płaskorzeźbę (na obrazie poniżej), która znajduje się na jednej z ław Bazyliki Kolegiackiej Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny w Kaliszu. Ta płaskorzeźba przedstawia ścięcie Włodka z Danaborza za pomocą mechanizmu nazwanego przez Raczyńskiego „spadotopór”, przypominającego wyglądem oraz przeznaczeniem francuską gilotynę. Włodko, na rozkaz króla Kazimierza Jagiellończyka, został osadzony w kaliskim zamku, a wyrok wykonano 14 maja 1467 roku na kaliskim rynku.
 |
| Spadotopór na płaskorzeźbie w Kaliszu domena publiczna |
Ciekawostki historyczne o gilotynie
- Guillotin nie wynalazł gilotyny, ale zalecał ją jako humanitarną metodę egzekucji.
- Jednym z głównych założeń gilotyny było to, że miała ona zapewnić „równość” w śmierci. Każdy, niezależnie od swojego statusu społecznego czy majątku, miał być skazany na tę samą formę egzekucji.
- Krewni Guillotina byli tak zawstydzeni, że ich nazwisko było synonimem dekapitacji, że lobbowali za zmianą nazwy urządzenia. Po odmowie francuskiego rządu rodzina Guillotin zmieniła swoje nazwisko.
- Maria Antonina, królowa Francji i żona Ludwika XVI, była jedną z najważniejszych ofiar gilotyny podczas rewolucji. Jej egzekucja, która miała miejsce 16 października 1793 roku, jest jednym z najbardziej znanych wydarzeń w historii gilotyny.
- Egzekucja Ludwika XVI w 1793 roku była jednym z kluczowych momentów rewolucji francuskiej. Ostrze gilotyny upadło na króla Francji, czyniąc go jednym z nielicznych monarchów, którzy zostali straceni przez swój naród.
- W historii Francji kilku wykonawców wyroków śmierci za pomocą gilotyny nabrało złowrogiej sławy, ale najsłynniejszym z nich był Charles-Henri Sanson, który był „szefem katów” w Paryżu od 1778 do 1795 roku. Sanson wykonał 2 918 egzekucji, w tym tę króla Ludwika XVI i jego żony. Zyskał przydomek „Monsieur de Paris„.
- Choć gilotyna kojarzy się z okrucieństwem, była zaprojektowana w sposób, który miał minimalizować ból i stres dla skazanych. Ostrze było bardzo ostre i ciężkie, co miało zapewnić szybką i niemal bezbolesną egzekucję.
- Metalowe ostrze gilotyny ważyło około 40 kg.
- Początkowo gilotyna nie była konstrukcją stałą. Wznoszono ją wcześnie rano i demontowano po egzekucjach.
- We Francji w okresie rewolucji zbudowano kilka specjalnych platform, na których stała gilotyna. Jednym z bardziej znanych miejsc tego rodzaju był Place de la Concorde w Paryżu, który nazywano wówczas „Place de la Revolution„. Na tym placu przeprowadzono wiele egzekucji, w tym królowej Marii Antoniny.
- Nicolas-Jacques Pelletier, skazany na śmierć za rabunek i morderstwo, został pierwszą osobą straconą przez gilotynę we Francji. Wyrok wykonano rankiem 25 kwietnia 1792 roku.
- Niedługo po tym, jak gilotyna zaczęła być używana, stała się popularnym modelem biżuterii i ozdób dla kobiet. Doprowadziło to również do tego, że sprzedawcy zabawek sprzedawali maszynę do dekapitacji dla dzieci, która zawierała żywe wróble.
- Ostatnią publiczną egzekucję na gilotynie przeprowadzono 17 czerwca 1939 roku we Francji, w Wersalu. Stracony wtedy został Eugène Weidmann, skazany za wielokrotne porwania i morderstwa. Następnie Prezydent Francji Albert Lebrun zakazał publicznych egzekucji.
 |
| Ostatnia publiczna egzekucja na gilotynie domena publiczna |
- Naziści zainstalowali 20 gilotyn w całym kraju i wykorzystali je do egzekucji około 16,5 tys. mężczyzn i kobiet w okresie od 1933 do 1945 roku. Większość osób, które zostały stracone przez nazistów przy użyciu gilotyn, to dysydenci polityczni lub bojownicy ruchu oporu.
- W ramach naukowego eksperymentu w celu ustalenia, czy po ścięciu głowy przez gilotynę pozostaje jakaś świadomość, trzech francuskich lekarzy uczestniczyło w egzekucji Theotime Prunier w 1879 roku, po uzyskaniu jego wcześniejszej zgody na udział w badaniu. Natychmiast po opadnięciu ostrza lekarze podnieśli głowę i próbowali wywołać jakąś świadomą reakcję krzycząc w twarz, wbijając szpilki, aplikując amoniak pod nos oraz kierując płomienie świec w kierunku oczu. Odnotowali jedynie, że twarz Pruniera „wyglądała na zdziwioną”.
